Piłsudski Józef Klemens, pseudonimy Wiktor, Mieczysław (1867-1935), działacz niepodległościowy, polityk, mąż stanu, Marszałek. Pochodzi z niezamożnej rodziny ziemiańskiej o starych tradycjach niepodległościowych.

1886 wysłany na studia medyczne do Charkowa, prowadził działalność rewolucyjna i niepodległościową wśród studentów. Przypadkowo zamieszany w przygotowanie zamachu na cara Aleksandra III, aresztowany w Wilnie 1887 i zetlany na Syberie, gdzie przebywał w latach 1888-1892.

Początki działalności politycznej w PPS

Po powrocie wstąpił do organizującej się Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) i od 1893 został członkiem Centralnego Komitetu Robotniczego (CKR) oraz redaktorem naczelnym Robotnika. 1900 ponownie aresztowany po odkryciu redakcji pisma, pozorował chorobę psychiczna i w 1901 udało mu się zbiec ze szpitala w Petersburgu. W czasie wojny japońsko-rosyjskiej (1904-1905) udał się do Japonii z propozycja wywołania powstania w Królestwie w zamian za pomoc finansowa dla strony polskiej. W latach 1905-1908 kierował Organizacja Bojowa PPS, która przeprowadziła wiele udanych akcji przeciwko zaborcom rosyjskim. Po rozłamie w PPS (1906) objął przywództwo PPS-Frakcji Rewolucyjnej.

Ze względu na trudności w prowadzeniu działalności konspiracyjnej w zaborze rosyjskim przeniósł się do Galicji. Działając w PPS reprezentował kierunek niepodległościowy, wykazywał nieufność do rewolucjonistów rosyjskich i nie widział możliwości współpracy z nimi.

W sprawie niepodległości Polski reprezentował kierunek proaustriacki, liczył na odbudowe państwa polskiego przy pomocy Austro - Węgier. 1906 prowadził rozmowy z komendantem korpusu w Przemyślu w sprawie zgody na działalność polskich organizacji o charakterze antyrosyjskim, w zamian za działalność sabotażowo - dywersyjną i szpiegowską w zaborze rosyjskim. Jego propozycja nie wzbudziła zainteresowania Austriaków.

Tworzenie pierwszych organizacji paramilitarnych

1908 wykorzystując kryzys międzynarodowy wywołany aneksja Bośni i Hercegowiny polecił K. Sosnkowskiemu utworzenie tajnego Związku Walki Czynnej. 1910 na bazie Związku powołano organizacje o charakterze paramilitarnym: Związek Strzelecki we Lwowie z W. Sikorskim i Towarzystwo Strzeleckie w Krakowie, którego przewodnictwo objął osobiście.

Z myślą o zapewnieniu materialnych podstaw działania tym organizacjom, w 1912 na zjeździe w Zakopanem powołał do życia Polski Skarb Wojskowy. W tym samym roku został komendantem wojskowym Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych (KTSSN).

Działalność Piłsudskiego w czasie I wojny światowej

Po wybuchu I wojny światowej ogłosił mobilizacje oddziałów strzeleckich. Utworzona w Krakowie kompania kadrowa przekroczyła granice z Królestwem w dniu 6 VIII 1914. Wobec braku poparcia ze strony mieszkańców zaboru rosyjskiego próba wzniecenia powstania nie powiodła się. Austriacy zażądali wcielenia strzelców do armii austriackiej.

Powstanie Legionów Polskich

W październiku 1914 polecił utworzenie na ziemiach zaboru rosyjskiego Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). W wyniku akcji dyplomatycznej posłów polskich w Wiedniu oraz działalności Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN) władze austriackie wyraziły zgodę na organizacje Legionów Polskich. Objął dowództwo 1 Pułku Legionów, przemianowanego później na 1 Brygadę Legionów, która brała udział w szeregu bitew na froncie galicyjskim. We wrześniu 1916 - wobec braku zainteresowania sprawami Polski ze strony państw centralnych - podał się do dymisji. Po ogłoszeniu Aktu 5 listopada mianowany szefem departamentu wojskowego Tymczasowej Rady Stanu (1916-1917).

Kryzys przysięgowy

Wobec nieuchronności klęski państw centralnych sprowokował tzw. kryzys przysięgowy, za co został osadzony przez Niemców w wiezieniu magdeburskim w lipcu 1917.

Odzyskanie przez Polskę niepodległości

Powrócił do Warszawy 10 XI 1918, w dniu 11 XI Rada Regencyjna przekazała mu władzę wojskowa. Powołany w dniu 22 XI 1918 przez rząd J. Moraczewskiego (powstały 18 XI) na urząd Tymczasowego Naczelnika Państwa. W styczniu 1919 wybrany przez Sejm Ustawodawczy na Naczelnika Państwa.

Wojna polsko - bolszewicka i federalistyczne plany Józefa Piłsudskiego

Dążąc do odbudowy państwa polskiego prowadził wojnę z bolszewicka Rosja 1919-1920, zakończoną korzystnym dla Polski pokojem ryskim (1921). W czasie wojny dal się poznać jako doskonały strateg, przygotowując plan i przeprowadzając udana Bitwę Warszawska, która miała decydujące znaczenie dla wyniku wojny. W 1919 z jego inspiracji generał L. Żeligowski zajął Wilno. Nie zrealizował planów odbudowy Ukrainy i Białorusi sprzymierzonych z Polska. W marcu 1920 mianowany Marszalkiem, do grudnia 1922 piastował godność Naczelnika Państwa i Naczelnika Wojska Polskiego. Uchwalona w 1921 Konstytucja marcowa nie przewidywała tych stanowisk. W grudniu 1922 zrezygnował z ubiegania się o prezydenturę. Pozostał na stanowisku ministra wojny i generalnego inspektora sil zbrojnych do czerwca 1923. Po zabójstwie prezydenta G. Narutowicza i utworzeniu rządów Chjeno-Piasta zrezygnował ze wszystkich stanowisk i wycofał się z życia politycznego.

Przewrót majowy

1926 po odrzuceniu przez prezydenta S. Wojciechowskiego propozycji utworzenia rządu z A. Skrzyńskim jako premierem, dokonał zamachu wojskowego (przewrót majowy). Odrzucił proponowana mu prezydenturę, w nowym rządzie formalnie sprawował funkcje ministra wojny i generalnego inspektora sil zbrojnych. W latach 1926-1928 i 1930 był dwukrotnie premierem.

Rządy sanacji

Pod hasłami zwalczania "sejmowładztwa" i "partyjnictwa" oraz "sanacji życia politycznego" zwalczał opozycje. Doprowadził m.in. do rozbicia Centrolewu i procesu brzeskiego, co zapewniło zdecydowane zwycięstwo Bezpartyjnemu Blokowi Współpracy z Rządem w wyborach 1930. Opracowana pod wpływem zgrupowanych wokół niego sil politycznych Konstytucja kwietniowa (1935) znacznie zwiększała uprawnienia prezydenta i rządu. Dążył do stworzenia systemu bezpieczeństwa państwa poprzez zawarcie dwustronnych umów o nieagresji z ZSRR (1932) i Niemcami (1934). Szukał możliwości zawarcia trwałych sojuszy z Francja i Anglia. 1932 z uwagi na pogarszający się stan zdrowia prowadzenie polityki zagranicznej powierzył J. Beckowi, sprawy krajowe W. Sławkowi.

Po śmierci Piłsudskiego na czele obozu sanacji stanął jego najbliższy, długoletni przyjaciel i współpracownik, E. Rydz - Śmigły. Autor Pism zbiorowych (1937).